Llyfrau o'r Steddfod

Mae'r Eisteddfod yn tueddu i fod yn wythnos ddrud i bawb rhywsut, y ddiod gadarn sy'n gwagio'r banc i'r rhan fwyaf o bobl ond i mi y doreth o lyfrau sydd ar werth sy'n dwyn fy arian prin. Dyma'r llyfrau wnes i brynu yn yr Eisteddfod eleni:

1. 'Ffiniau' gan Dewi Z. Phillips. Cyfrol ddiweddaraf ac olaf Dewi Z, wedi iddo farw y llynedd fe gymerodd Hywel Teifi Edwards y dasg o'i olygu yn barod i'r Lolfa ei gyhoeddi. Yn y gyfrol hon mae Dewi Z yn trafod Llenyddiaeth Cymru o safbwynt yr athronydd. Mae hon yn debyg o fod yn un drom – cha i ddim cyfle i'w darllen am y tro.

2. 'Tu Chwith 29'. Menna oedd yn golygu'r gyfrol hôn ac mae hi wedi gwneud jobyn da ohoni a da o beth felly gan mod i'n gwybod mwy na neb yr amser y treuliodd hi'n hel cyfranwyr, golygu drafftiau a chraffu ar broflenni – dwi'n falch iawn drosti fod hon yn gyfrol mor dda. Ymysg y cyfranwyr mae yna erthygl fechan gan ryw Rhys Llwyd yn trafod y feirniadaeth o Bietistiaeth yng ngwaith Pennar Davies a Bobi Jones.

3. 'Credu a Chofio: Ysgrifau Edwin Pryce Jones' gol. R. Tudur Jones. Roedd Edwin Pryce Jones yn un o gyfeillion pennaf Dr. Tudur, testun fy ymchwil, ac roedd EP Jones hefyd yn ddylanwad arno maen rhaid. Felly pan welais hwn ym mwced “bargeinion” stondin Cyhoeddiadau'r Gair roedd rhaid i mi ei brynu. Maen cynnwys anerchiadau enwog EP Jones 'Her yr Athrawiaethau'.

4. 'Beth yw pwrpas llenydda?' gan Bobi Jones. Llyfr bach ond pwysig yn nhraddodiad Dooywerd, pwysig iawn i ddeall Calfiniaeth a rational llenyddol Bobi. Ches i hwn o stondin Gwynedd Williams.

5. 'Cristnogaeth a Chenedlaetholdeb' gan J.R. Jones. Pwysig i mi ymgyfarwyddo fy hun a syniadau sy'n wahanol i rai R. Tudur Jones yn enwedig syniadau gwahanol sy'n hawlio'r teitl “Cristnogol” yn ogystal. Ches i hwn hefyd o stondin Gwynedd Williams.

6. 'Amddiffyniad i'r Methodistiaid Cymreig mewn atebiad i gyhuddiad yn eu herbyn, mewn dau draethodyn dienw' gan Thomas Charles y Bala. Dwi wrth fy modd gyda llyfrau bach Thomas Charles, maen nhw'n glasuron i gyd! Yn y llyfryn bach hwn mae Thomas Charles yn mynd i ddadl gyda'r Eglwyswyr sy'n beirniadu'r Methodistiaid Calfinaidd am dorri cwys newydd ac annibynnol. Meddwl oeddwn ni y byddai yna dipyn yn berthnasol i ni heddiw sy'n ceisio torri cwys newydd ac annibynnol o'r hen gyfundrefnau crefyddol. Hen eto o stondin Gwynedd Williams.

7. 'Evanglical Review of Theology'. Ches i hwn gan Dewi Arwel Hughes, ymgynghorydd Diwinyddol Tearfund. Roedd Dewi yn gweithio ar stondin Tearfund gyda Menna rai diwrnodau yn ystod yr wythnos.

Llawer i ddarllen felly!

Iesu! Aled Jones Williams

Mae'r theatr a'r ddrama yn gyfryngau pwerus tu hwnt ac o safbwynt Cristion a Christnogaeth mae'r theatr yn sicr a photensial i gyflwyno pobl o'r newydd i Iesu Grist y Gwaredwr. Fodd bynnag trist oedd gweld fod Aled Jones Williams, ac yntau wrth gwrs yn Ficer yn yr Eglwys yng Nghymru, yn defnyddio'r theatr i ymosod ar ein Gwaredwr yn hytrach na'i gyflwyno o'r newydd i genedl sydd wirioneddol angen clywed a deall y newyddion da. Yn y ddrama roedd Iesu, wrth gwrs, yn cael ei actio gan Ferch – nid oedd hynny yn fy nghynhyrfu rhyw lawer ond yn hytrach yr hyn wnaeth fy nigalonni rhyw damaid oedd fod Aled yn portreadu Iesu fel Duw llipa a phathetig. Mi oedd Iesu Grist, wrth gwrs, yn ostyngedig ond mae bod yn ostyngedig yn dra wahanol i fod yn llipa. Er enghraifft cymerwch Ghandi, roedd yn ŵr hynaws a gostyngedig ond doedd hynny ddim gyfystyr a bod yn llipa a phathetig. Cymaint mwy felly oedd yr Iesu, oedd mi oedd yn ostyngedig ond roedd yn ŵr a Duw cadarn a wnaeth y safiad mwyaf yn hanes. Mae drama Aled yn methu'n llwyr a phwyntio allan y gwahaniaeth yma rhwng gostyngeiddrwydd a lliprwydd a thrwy fethu a phwyntio allan y gwahaniaeth yma mae Aled yn ymosod yn ffiaidd ar gymeriad Iesu fy ngwaredwr a'm Duw.

Mae Aled wedi cwyno o'r blaen bod dim cymeriad gan Iesu'r Beibl ac oherwydd hynny Iesu yw cymeriad gwanaf ei ddrama. Wrth gwrs mewn drama pechod a pechodau'r cymeriadau sy'n creu'r cymeriadau, creu'r cyffro a chreu'r tensiynau; felly i Aled fel dramodydd mae delio a phortreadu cymeriad di-bechod fel Iesu yn siŵr o beri problemau sylweddol. Yn hynny o beth efallai mae'r peth gorau i Aled fyddai wedi canoli'r ddrama yn llwyr ar yr ymryson rhwng Caiaffas a Pontiws Peilat – wedi'r cyfan cefndirol oedd cymeriad Iesu ei hun yn y ddrama. Ond roedd rhaid i Aled fachu ar bob cyfle i ymosod a'r Gristnogaeth glasurol felly pa ffordd well na hynny o ddifrïo y gwaredwr ei hun pobl cyfle cai?

O roi ystyriaethau diwinyddol a'r 'hw ha' dadleuol i'r neilltu ac edrych ar y ddrama yn gwbl wrthrychol rwy'n parhau i gredu fod y ddrama yn un wan ac iddi sgript eclectig flêr. Rodd diffyg cynildeb difrifol gan Aled yn y sgript ac roedd y diffyg cynildeb yma yn golygu fod y dramodydd yn gwthio ei hun ar y llwyfan ac yn pregethu ei ragfarnau at y gynulleidfa yn hytrach na defnyddio'r sgript a'r ddrama i wneud hynny mewn ffordd gywrain a chynnil. Roedd llawer o regi yn y ddrama ac fe nododd cyfaill i mi, nad sy'n arddel Cristnogaeth gyda llaw, mae arwydd o sgript wan a rhwystredigaeth o dŷ'r dramodydd ydy gorfod troi at regi cymaint. Dwi ddim yn erbyn y defnydd o reg mewn llên, i ddweud y gwir dwi'n meddwl fod defnydd cynnil o reg mewn llen yn effeithiol dros ben i bortreadu'r gynnen a phechod sydd ynom ni gyd. Ond doedd dim cynildeb o gwbl yn nefnydd Aled o'r rheg ac oherwydd hynny roedd y defnydd o reg yn ddim byd mwy na dangos bod Aled yn Ficer rhwystredig sydd wedi a methu mynegi ei hun ac oherwydd hynny yn gorfod troi at reg yn yr un ffordd ag y mae plentyn bach yn gwaeddi a strancian pan nad yw'n cael ei ffordd ei hun.

Gan gofio mae gweinidog yr efengyl oedd awdur y ddrama rhaid holi'r cwestiwn a'i diben yr Eglwys a'i haelodau ydy cyhoeddi'r newyddion da am Deyrnas Crist yntau holi cwestiynau a dymchwel ei sylfaeni? Mae yna ddigon o bobl allan yna sy'n ymosod a'r Grist a'i waith ac mae'n drueni fod Gweinidog yr Efengyl o Borthmadog wedi cymryd ochr a hwy. Ond dydw i ddim yn gofidio rhyw lawer oblegid ganrifoedd yn ddiweddarach rydym ni'n parhau i werthfawrogi gweithiau llenyddol mawr Cristnogaeth glasurol y Piwritaniaid a'r Methodistiaid ond dwi'n amau a fydd unrhyw un wedi dim ond pum mlynedd yn parhau i gofio heb sôn am berfformio Iesu! gan Aled Jones Williams.

Maen debyg fod Aled Jones Williams bellach yn ferthyr ond does neb cweit yn siŵr dros be y'i merthyrwyd. Yr unig ateb hyd y gwela i i Aled, yn eironig ddigon, ydy troi at y gwaredwr y mae wedi dyrnu ei rwystredigaeth yn ei erbyn yn y ddrama hon. 'Dewch ataf i bawb sy'n flinderog a llwythog' meddai Iesu ac ar ôl gwylio Iesu! rwy'n amau fod Aled, yn fwy na neb, yn hen Ficer sydd angen troi at yr Iesu yn hytrach na'i ddifrïo pob cyfle posib.

Dad-Drefedigaethu'r Meddwl

Dwi wedi cael tridiau o ddad-drefedigaethu'r meddwl – antidôt cwbl anghenrhaid ag ystyried y seremonïau cyfoglyd a ddigwyddodd yng Nghymru wythnos yma. Nos Fawrth roedd Ngũgĩ wa Thiong'o yn siarad yn adran y Gymraeg Bangor, maen awdur,bardd a beirniad llenyddol ôl-drefedigaethol. Menna oedd a'r diddordeb (theori ôl-drefedigaethol yw ei 'thing' hi) ond fe es i am dro hefyd i wrando ac roeddwn ni'n falch iawn mod i wedi mynd i wrando.

Ganwyd a magwyd Ngũgĩ yn Kenya ac fe'i fedyddwyd a'r enw 'James Ngũgĩ'. Graddodiodd a BA Saesneg yn Uganda ac yna fe aeth ymlaen i astudio ym Mhrifysgol Leeds, Lloegr, lle cyhoeddodd ei nofelau Saesneg cyntaf. Fodd bynnag syrthiodd mewn i argyfwng hunaniaeth ac fe sylwodd o'r newydd ei fod wedi bod yn wrthrych ac offeryn is-raddol mewn trefn drefedigaethol. Peidiodd ac ysgrifennu mwyach yn y Saesneg gan fyny cyhoeddi yn ei fam-iaith yn unig, Gĩkũyũ. Gollyngodd yr enw a roddwyd arno pan y'i bedyddiwyd, James Ngũgĩ , a mabwysiadodd yr enw Ngũgĩ wa Thiong'o. Fe'i arestiwyd yn 1977 oherwydd i'w lenyddiaeth gynnwys cysyniadau gwleidyddol nad oedd at ddant y wladwriaeth ond fe fanteisiodd ar ei gyfle yn y carchar i ysgrifennu'n helaethach a hynny ar bapur tŷ bach. Wedi iddo gael ei ryddhau ni chynigwyd ei swydd yn ôl iddo ym Mhrifysgol Nairobi ac fe fudodd i'r UDA lle y'i dyrchafwyd i gadeiriau personol yn Mhrifysgol Efrog Newydd a Chalifornia, Irvine.

Er ei fod bellach yn byw a gweithio yn y Gorllewin maen parhau i gyhoeddi yn ei famiaith yn unig gan gyfieithu neu ganitâu i eraill gyfieithu ei weithiau i ieithoedd eraill maes o law. Y llyfr lle maen gosod ei stondin ac yn esbonio ei theori ôl-drefedigaethol ac yn esbonio pam ei fod yn cyhoeddi yn ei famiaith yw 'Decolonising the Mind: The Politics of Language in African Literature' (1986). Mae'r gŵr hynod yma yn ysbrydoliaeth ac yn arwr.

Ddoe, trip undydd i Ddulyn o Gaergybi. Teimladau cymysg yn ôl yr arfer sydd genai i wrth ymweld a'r Weriniaeth rydd. Edmygedd ar un llaw a cyffro wrth weld y wlad fach yn llwyddo ac yn cadw'r gobaith yng nghyn y gallasai Cymru, rhyw ddydd, ddilyn. Ond tristwch wrth gofio'r gwaed a dywalltwyd ar hyd y daith a'r ffaith mai cyfaddawd yn y bôn yw'r setliad presennol gan fod y gogledd dal yn sownd wrth y brawd mawr. Trist hefyd mai Saesneg yw'r brif iaith a hynny o bell ffordd. Wedi dweud hynny roedd yna deimlad ecstatig o 'fod yn rhydd', breuddwyd sydd, ers yr etholiad, wedi dod yn fyw eto i ni'r Cymru.

A dyma fi heddiw yn ôl yng Nghymru. Pwy oedd y gŵr gwadd ym Mhrifysgol Bangor? Ie, Carlo, darpar Frenin Lloegr. Pwy oedd yn agor ein Senedd cenedlaethol ni ddydd Mawrth a fu? Ie, Elisabeth, Brenhines Lloegr.

Oes mae gyda ni'r Cymru lawer iawn iawn o ffordd i fynd tuag at ddad-drefedigaethu'r meddwl Cymreig yn llwyr. Yn y cyfamser gadawed i ysbryd Ngũgĩ wa Thiong'o ac arwyr Gwrthryfel Pasg 1916 (er na fynnwn gefnogi eu trais) ein hysbrydoli!